Op 19 oktober was filosoof Judith Butler, op uitnodiging van Spui25, Uitgeverij Ten Have en Paradiso, te gast in de Lutherse Kerk in Amsterdam om hun nieuwe boek te presenteren. Het programma was binnen enkele minuten uitverkocht, en ook ik wist een plekje te bemachtigen. In de volle zaal sprak Butler over vrijheid, waardigheid en de kracht van taal. Een paar dagen later, terwijl ik met mijn boodschappen naar huis fiets, werd het me duidelijk hoe alles waar Butler over sprak is verweven met alledaagse momenten. ‘Vieze flikker. Met je cowboylaarzen,’ hoorde ik iemand roepen. Had die het over mij en het bruine nepleer dat mijn voeten bekleed? Waarschijnlijk wel. Nu vraag je je vast af wat een filosoof te maken heeft met dit verhaal. Alles. Het heeft er alles mee te maken.
Een revolutionair werk
We doen even een stapje terug. Het is 1990 en Butler schrijft ‘Gender Trouble’. Deze publicatie luidde het startschot van een nieuw, publiek debat over gender en introduceerde een geheel nieuw lexicon aan terminologie. Wat is ‘gender’ precies en wat maakt iemand een man of vrouw? Butler stelt dat het niet zozeer gaat over het geslacht waarmee je geboren bent, maar eerder om culturele signalen: de voetbal op zondag, het bier dat daarbij hoort, of het rokje dat jouw tante draagt. Butler noemt dit ‘genderperformativiteit’: gender is niet iets wat je bent, maar iets wat je doet. Als ik vervolgens, met mijn cowboylaarzen, op een terras een wijntje bestel, wijk ik dus af van het maatschappelijk gevormde beeld van mijn gender en mannelijkheid. Toch houd ik nog steeds van sport, draag ik ook sneakers en kan ik de volgende dag besluiten mij weer te conformeren.
De evolutie van gendertheorie
Nu is het inmiddels meer dan dertig jaar later, en Judith Butler publiceert nieuw werk genaamd ‘Wie is er bang voor gender?’ Dit boek probeert duidelijkheid te scheppen over hoe de wereld van gendertheorie zich heeft ontwikkeld en de controverses die het omringen. Het biedt een reflectie op hoe concepten als genderperformativiteit en sociale constructies niet alleen academische termen zijn gebleven, maar ook een maatschappelijke intree hebben gemaakt. Wat heeft de introductie van die termen eigenlijk teweeggebracht in hoe we identiteit benaderen? Hoe is het gedachtebeeld van gender door de jaren heen gevormd, en waarom blijven deze ideeën zo vaak aanleiding geven tot polarisatie en onbegrip, ondanks hun doel om inclusie te bevorderen?
De maatschappelijke toepassing van deze theorieën laat zien dat de weerstand tegen verandering vooral voortkomt uit diepgewortelde angst. Het is niet eenvoudig om andere antwoorden te vinden, en de oorsprong van deze angst is net zo moeilijk te herleiden. Toch blijft die ene opmerking in mijn achterhoofd hangen: ‘Vieze flikker’. Het zijn woorden die ik al ontelbare keren eerder heb gehoord, dat went. De woede en frustratie die erachter schuilgaan, wennen nooit. Judith Butler analyseert scherp hoe deze boosheid vaak voortkomt uit een vrees voor het vreemde. Het is een reactie die, paradoxaal genoeg, op een bepaalde manier logisch is, ook al blijft die nauwelijks te doorgronden.
Waarom weerstand blijft bestaan
Kijk bijvoorbeeld naar de traditionele tweedeling van gender: mannelijk of vrouwelijk. Butler stelt dat dit systeem niet alleen ons begrip van identiteit structureert, maar ook de basis vormt van de sociale en culturele ordening. Het idee dat gender dus niet meer vastligt, maar fluïde en constructief kan zijn, wordt door velen ervaren als een bedreiging. Deze bedreiging vormt de brandstof waarop de angst is gedijd. Sommige mensen ervaren alternatieve vormen van genderidentiteit namelijk als een ondermijning van de stabiliteit van hun eigen identiteit en de wereld waarin ze leven. Deze angst berust echter op een misverstand. Het toevoegen van nieuwe mogelijkheden voor genderidentiteit doet niets af aan de traditionele definities van mannelijkheid en vrouwelijkheid. Er worden slechts opties gecreëerd voor degenen die zich niet thuis voelen in het bestaande model. Het betekent niet het verlies van wat er al is, maar het erkennen van wat er altijd al geweest is. Niet minder zekerheid, maar meer menselijkheid.
Verbondenheid
Je zou kunnen denken dat ik met dit schrijven enkel pleit voor mijn eigen vrijheid, maar ook daar heeft Butler over nagedacht. Vrijheid, zoals beschreven in hun boek, is namelijk geen geïsoleerd concept. Het is intrinsiek verbonden met het idee van gedeelde rechten en waardigheid. De persoon die mij op straat uitscheldt, doet meer dan alleen mijn identiteit aanvallen. Deze woorden weerspiegelen bredere overtuigingen die weerstand bieden aan sociale vooruitgang. Het is daarom ook geen verrassing dat opvattingen over homorechten onlosmakelijk verbonden zijn met standpunten over zaken als abortusrechten, klimaatactie of een inclusief migratiebeleid.
Wat Butler zo treffend laat zien, is dat de strijd voor één groep in feite de strijd is voor iedereen. Het is een strijd tegen het behoud van een status quo die verdeeldheid en ongelijkheid in stand houdt. Opkomen voor de ene minderheid betekent opkomen voor alle minderheden, omdat elke vorm van uitsluiting uiteindelijk raakt aan de kern van rechtvaardigheid in een samenleving. Je hoeft zelf dus helemaal geen onderdeel te zijn van de discussie over gender om te begrijpen waarom deze discussie essentieel is voor de gezondheid van onze democratie. Je hoeft ook geen neefje te hebben dat eigenlijk je nichtje is, of een collega die non-binair is en andere voornaamwoorden gebruikt dan je gewend bent, om in te zien dat het niet gaat om de vrijheid van een enkeling, maar om de inclusieve basis waarop onze samenleving rust. Butler strijdt met hun werk dus ook voor jouw zichtbaarheid. Het is niet de één of de ander. Het is jij en ik. Samen. Onverdeeld.
Wil je meer weten over de filosofie van Judith Butler? Lees dan 'De Kleine Butler' van cultuurwetenschapper Margriet van Heesch. Dit boekje biedt een toegankelijke inleiding tot Butlers baanbrekende werk.
Tekst: Senna van Ruiten